Konsument, jako strona ekonomicznie słabsza często nie ma możliwości negocjowania warunków umowy, a może jedynie podpisać lub odrzucić proponowany wzorzec umowy, co może faworyzować przedsiębiorcę względem konsumenta.

Przedsiębiorca nie może zawierać postanowień, które mogą spowodować znaczne straty dla konsumenta, umowa powinna być jasna i niewprowadzająca w błąd.

W orzecznictwie polskich sądów istnieje problematyka dotycząca abuzywności występującej w statutach funduszy inwestycyjnych, a powództwa przeciwko funduszom inwestycyjnym generują sporo problemów prawnych. Zachęcamy Państwa do przeczytania artykułu, aby wytłumaczyć osobom, które nabyły certyfikaty inwestycyjne ważne kwestie dot. abuzywności w umowach oraz uniknięcia pułapek podpisując takie umowy.

Czym jest klauzula abuzywna?

Klauzule abuzywne to takie postanowienia, które szkodzą konsumentom i np. ograniczają ich prawa.  Występują między innymi we wzorcach stosowanych przez banki, operatorów telefonicznych, zakłady ubezpieczeń czy deweloperów.

Definicja niedozwolonych postanowień umownych tzw. klauzul abuzywnych zawarta jest w art.   § 1 Kodeksu Cywilnego, który to stanowi, że „Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnienie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy”.

Warunki uznania za abuzywne(niedozwolone) postanowień w umowie:

1)umowa została zawarta z konsumentem;

2)dane postanowienie nie zostało z konsumentem indywidualnie uzgodnione;

3)postanowienie kształtowało prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy;

4)postanowienie nie odnosiło się do tzw. głównych świadczeń stron, czyli elementów przedmiotowo istotnych danej umowy nazwanej.

Aby postanowienie zostało uznane za abuzywne, muszą zostać spełnione wszystkie warunki wstępne.

Obecnie najgłośniej o klauzulach abuzywnych jest w umowach frankowych. Frankowicze mogą podważać umowy kredytowe oraz pozywać banki o stwierdzenie nieważności umów.

Czym jest fundusz inwestycyjny?

Definicja funduszu inwestycyjnego zawarta jest w art. 3 ustawy o Funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi, który stanowi, iż „Fundusz inwestycyjny jest osobą prawną, której wyłącznym przedmiotem działalności jest lokowanie środków pieniężnych zebranych w drodze proponowania nabycia jednostek uczestnictwa albo certyfikatów inwestycyjnych w określone w ustawie papiery wartościowe, instrumenty rynku pieniężnego i inne prawa majątkowe”.

Fundusz inwestycyjny to forma zbiorowego inwestowania, która powoduje, że majątek funduszu powstaje przez połączenie środków finansowych wszystkich inwestorów (uczestników). Wpłaty dokonane przez inwestorów są przeliczane na tytuły uczestnictwa. Wyrażają one proporcjonalny udział inwestorów w majątku funduszu

Statut funduszu inwestycyjnego to podstawowy dokument regulujący prawa i obowiązki uczestnika funduszu oraz określający organizację i sposób działania funduszu inwestycyjnego. Statut sporządza się w formie aktu notarialnego.

Fundusz inwestycyjny prowadzi działalność, ze szczególnym uwzględnieniem interesu uczestników, przestrzegając zasad ograniczania ryzyka inwestycyjnego określonych w ustawie.

Uczestnikami funduszu inwestycyjnego są osoby fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej. Instytucjami uprawnionymi do prowadzenia funduszy są Towarzystwa Funduszy Inwestycyjnych.

Celem funduszu jest osiągnięcie zysków z tych inwestycji, które są następnie dzielone między uczestników funduszu proporcjonalnie do zainwestowanych przez nich środków. Fundusze inwestycyjne mogą być zarządzane aktywnie lub pasywnie, a ich działalność podlega regulacjom prawnym, mającym na celu ochronę inwestorów.

Oto kilka przykładów orzecznictwa dot. kontroli statutu funduszu inwestycyjnego pod względem abuzywności

I ACa 1657/22 – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie (LEX nr 3737633)

• Potwierdzono, że uczestnika funduszu inwestycyjnego można uznać za konsumenta, a statut takiego funduszu podlega kontroli po kątem abuzywności.
• W tej sprawie za abuzywne uznano postanowienia statutu, które ograniczały możliwość wykupu certyfikatów inwestycyjnych z odwołaniem się do dostępnych aktywów płynnych funduszu. Postanowienia te były niejednoznaczne i uzależniały uprawnienia konsumenta od jednostronnej decyzji funduszu.
• Wprowadzono je – z naruszeniem interesów konsumenta – następczo do statutu, więc nabywając certyfikaty, konsument nie mógł się ich spodziewać.
• Sentencję wyroku SA w Warszawie z 29 kwietnia 2024 r. sformułowano jako zobowiązanie funduszu do wykupienia określonych certyfikatów za ustaloną kwotę. Nie jest to równoznaczne z zasądzeniem tej kwoty na rzecz konsumenta. Warto więc zwrócić uwagę, że wykonanie takiego wyroku w drodze egzekucji może być kłopotliwe.

Fragmenty:

• Sąd Apelacyjny nie podzielił przy tym stanowiska Sądu Okręgowego, że pozwany mógł skutecznie uchylić od obowiązku wykupu z powołaniem się na przepisy § 25 Statutu ust. 3a, 3b i 3c, które dawały podstawę do odmowy zrealizowania wykupu w sytuacji gdy aktywa płynne nie pozwalały na wypłatę środków z tytułu umorzenia certyfikatów inwestycyjnych w związku z ich wykupem. Powyższe ograniczenia wykupu certyfikatów nie obowiązywały w dacie przystąpienia powoda do funduszu, a ponadto miały one charakter niedozwolonych postanowień umownych, o których mowa w art. 385¹ § 1 k.c.
• Badanie przez sąd abuzywności poszczególnych zapisów zawartych w umowie lub też statucie regulującym stosunek prawny pomiędzy stronami następuje z urzędu, niezależnie od powołanie się powoda na przepisy o ochronie konsumenckiej. Powód wprawdzie nie powoływał się wprost na abuzywność kwestionowanych przez siebie zapisów Statutu, jednak zgodnie ze stanowiskiem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, które znajduje wprost zastosowanie w sprawie dotyczącej ochrony konsumenckiej, bowiem przepisy art. 385¹ k.c. i nast. stanowią implementację Dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich.

• Postanowienia statutu, chociaż jasne pod względem gramatycznym, to jednak nie mogą być uznane za zrozumiałe z punktu widzenia ekonomicznych konsekwencji dla roszczeń uczestnika funduszu oraz czytelności zasad redukcji roszczeń o wykup.  Powód nie miał bowiem żadnej możliwości ustalenia w jaki sposób ustalane będą aktywa funduszu oraz jak przełoży się to na stopień zaspokojenia jego roszczeń o wykup certyfikatów.
• Dokonując oceny czy ukształtowane jednostronnie sformułowanymi i narzuconymi konsumentowi postanowieniami prawa i obowiązki konsumenta są sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają interes konsumenta należy wskazać, że przez działanie wbrew dobrym obyczajom należy rozumieć wprowadzenie do umowy klauzul, które godzą w równowagę kontraktową stron, zaś rażące naruszenie interesów konsumenta oznacza nieusprawiedliwioną dysproporcję na jego niekorzyść praw i obowiązków wynikających z umowy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 sierpnia 2015 r. I CSK 611/12, LEX nr 1771389)

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 15 września 2020 r., sygnatura I ACa 263/19 (LEX nr 3146594)

• Orzeczenie to jest istotne w kontekście ochrony konsumentów przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Potwierdza ono, że sądy muszą aktywnie chronić konsumentów przed postanowieniami umownymi, które są nieuczciwe i sprzeczne z dobrymi obyczajami. Wyrok ten stanowi również ważny punkt odniesienia dla innych spraw dotyczących klauzul abuzywnych, wzmacniając pozycję konsumentów w sporach z przedsiębiorcami
• Uznano, że postanowienia statutu funduszu inwestycyjnego zamkniętego mogą zostać uznane za klauzule niedozwolone, niewiążące inwestorów będących konsumentami. W konsekwencji sam statut funduszu inwestycyjnego zamkniętego może być uznany za wzorzec umowny
• W tej sprawie złożono skargę kasacyjną – zostanie rozpatrzona przez Sąd Najwyższy we wrześniu (II CSKP 2151/22).  

Fragmenty:

• Za sprzeczne z dobrymi obyczajami w rozumieniu art. 385¹ § 1 k.c. należy uznać wszelkie działania przedsiębiorcy naruszające zaufanie konsumenta, który w sytuacji braku wpływu na treść stosunku prawnego ma prawo oczekiwać lojalnego i uczciwego zachowania drugiej strony. Działania takie stanowią wyraz nadużycia silniejszej pozycji kontraktowej przez profesjonalistę (por. R. Trzaskowski, Przesłanki i skutki uznania postanowień wzorca umowy za niedozwolone, art. 479³⁶– art. 479⁴⁵ k.p.c., „Prawo w Działaniu” 2008, Nr 6, s. 210 i cytowana tam literatura). W ocenie Sądu Apelacyjnego brak jednoznaczności postanowień określających granicę redukcji żądań wykupu, uzależnienie wykupu od wartości instrumentów rynku pieniężnego subfunduszu (art. 43 ust. 3a pkt 10 i 11 statutu pozwanego), na którą wpływ mają decyzje inwestycyjne towarzystwa zarządzającego funduszem doprowadziły do ukształtowania stosunku prawnego w sposób naruszający równowagę kontraktową. W konsekwencji postanowienia art. 43 ust. 3a pkt 10 i 11 statutu pozwanego nie wiążą powoda na podstawie art. 385¹ § 1 k.c. jako niedozwolone.
• W ocenie Sądu Apelacyjnego pozostawienie jednej ze stron stosunku prawnego dowolności w zakresie realizacji świadczenia przysługującego drugiej stronie, a mianowicie, czy zaspokoi jej roszczenie w 1% czy w 100% stanowi    postanowienie niedozwolone wymienione w art. 385³ pkt 8 k.c., według którego do niedozwolonych postanowień należy zaliczy m.in. takie, które uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta. Towarzystwo zarządzające funduszem poprzez politykę inwestycyjną może doprowadzić do zmniejszenia środków płynnych przeznaczonych na realizację żądań wykupu, a dodatkowo brak jakichkolwiek limitów redukcji żądań wykupu, sprawia, że realizacja tych żądań jest zależna wyłącznie od woli funduszu.

I C 1287/22 – Wyrok Sądu Rejonowego dla miasta stołecznego w Warszawie (LEX nr 3566225)

• Powoływany często wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 15 września 2020 r., I ACa 263/19 dotyczy powództwa przeciwko funduszowi inwestycyjnemu zamkniętemu tj. emitentowi „swoich” certyfikatów, którego organ ((…)) dokonuje wstrzymania odkupu na podstawie statutu tego właśnie (…) (który był pozwanym w tamtej sprawie) – a nie przeciwko ubezpieczycielowi, który jedynie umożliwia zainwestowanie środków w różne aktywa, w tym m.in. w certyfikaty (…). 

Podsumowując:

• Powództwa przeciwko funduszom inwestycyjnym generują sporo problemów prawnych, a praktyka w takich sprawach nie jest jeszcze ustalona, dlatego oferujemy Państwu kompleksowe doradztwo w zakresie analizy umów pod kątem klauzul abuzywnych oraz analizy ogólnych warunków umowy.

W razie pytań i wątpliwości związanych z powyższą materią zapraszamy do kontaktu z naszym ekspertem, mec. Piotrem Włodawcem: wlodawiec[at]prokurent.com.pl

Autorzy:

Piotr Włodawiec – Starszy Partner

Mariusz Bonisławski – Aplikant Radcowski

Natalia Bednarczyk – Studentka

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93).
2. Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi, (Dz. U. 2004 Nr 146 poz. 1546)
3. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 29 kwietnia 2024 r, sygnatura I ACa 1657/22.
4. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 15 września 2020 r, sygnatura I ACa 263/19.
5. Kasacja Sądu Najwyższego, sygnatura II CSKP 2151/22
6. Piotr (red.), Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, Opublikowano: LEX/el. 2024.
7. Kidyba Andrzej (red.), Ustawa o funduszach inwestycyjnych. Komentarz. Tom I. Art. 1–15, Opublikowano: WKP 2018.
8. https://followlegal.pl/klauzule-abuzywne-czyli-niedozwolone-postanowienia-umowne/ [dostęp: 29.07.2024]
9. https://www.analizy.pl/inwestowanie-dla-poczatkujacych/24540/co-to-jest-fundusz-inwestycyjny-1 [dostęp: 29.07.2024]
10. https://www.parkiet.com/felietony/art19726121-model-ochrony-konsumenta-na-rynku-finansowym [dostęp: 29.07.2024]
11. https://spcgblog.pl/regulatory/czy-jeden-wyrok-czyni-wiosne-z-perspektywy-uczestnikow-funduszy-inwestycyjnych-zamknietych/ [dostęp: 30.07.2024]