Legitymowanie
Ustawa o Policji przyznaje policjantom uprawnienie legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości (art. 16 ust. 1 pkt. 1 ustawy). Nie istnieją szczególne przyczyny, od których zaistnienia zależy możliwość skorzystania z uprawnienia do wylegitymowania osoby. Policja po prostu ma takie uprawnienie i należy podporządkować się żądaniu przedstawienia policjantowi dokumentu tożsamości.
Dokumentem tożsamości może być dowód osobisty, paszport, zagraniczny dokument tożsamości, a także każdy inny nie budzący wątpliwości dokument zaopatrzony w fotografię i oznaczony numerem lub serią. Dokumentem wystarczającym powinna być też legitymacja szkolna lub studencka. W przypadku braku dokumentu tożsamości wystarczy, aby inna osoba (np. kolega) podała dane osoby legitymowanej i sama okazała swój dowód tożsamości (§ 4 pkt. 1-5 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie sposobu postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów, dalej: rozporządzenie w sprawie wykonywania uprawnień policjantów).
Uwaga: Jeżeli pomimo posiadania dokumentu tożsamości (lub w przypadku nieposiadania – obecności osoby, mogącej zaświadczyć o tożsamości legitymowanego i posiadającej dowód tożsamości) policja chce zawieźć Cię na komendę, należy odmówić i zagrozić złożeniem skargi, a jeśli policja nie zrezygnuje ze swoich zamiarów, uznać działanie policji za bezprawne zatrzymanie. Podstawą skargi jest art. 63 Konstytucji RP. Rozszerzenie uprawnienia do złożenia skargi znajduje się w dziale VIII Kodeksu postępowania administracyjnego.
Jakkolwiek brak jest wskazanych przyczyn legitymowania to należy mieć na uwadze przepis, który stanowi, iż czynności funkcjonariuszy powinny być wykonywane w sposób możliwie najmniej naruszający dobra osobiste osoby, wobec której zostają podjęte (art. 15 ust. 6 ustawy o policji). Stąd należy ograniczać legitymowanie prewencyjne jedynie do sytuacji uzasadnionych, tj. takich, gdzie występuje zagrożenie dla porządku publicznego, zachodzi podejrzenie popełnienia przestępstwa lub osoba, która ma być legitymowana jest podejrzewana o popełnienie wykroczenia, przestępstwa lub zachodzi podejrzenie, że może być poszukiwana lub nielegalnie przebywać na terenie Polski. Od policjanta należy żądać, aby podał przyczynę legitymowania, powołując się na § 2 ust.1 w/w rozporządzenia w sprawie wykonywania uprawnień policjantów; w miarę możliwości w obecności kamery.
Nadmiernym ograniczeniem dobra osobistego jakim jest wolność będzie np. długotrwałe legitymowanie, za które należy uznać czynność trwającą dłużej niż 10-15 minut. W takiej sytuacji należy poprosić policjanta o zwrot dokumentu i umożliwienie oddalenia się, powołując się na w/w art. 15 ust. 6 ustawy o policji. W przypadku odmowy powinieneś oświadczyć, iż uznajesz jego czynność za zatrzymanie i żądasz przewiezienia do jednostki policji w celu złożenia zażalenia na zatrzymanie do Sądu. Takie żądanie może skłonić policjanta do zakończenia czynności. Należy je jednak zgłosić, gdy rzeczywiście wszystko wskazuje na to, że policjant celowo wydłuża czynność, gdyż istnieje obawa, że policjant zlekceważy Twoje ostrzeżenie i rzeczywiście przewiezie Cię na komendę.
Obowiązkiem policjanta przed rozpoczęciem legitymowanie jest podanie imienia i nazwiska oraz stanowiska służbowego w sposób umożliwiający odnotowanie tych danych, a także podstawę prawną i przyczynę podjęcia czynności służbowej. Policjant nieumundurowany ma ponadto na żądanie obywatela okazać legitymację służbową, również w sposób umożliwiający jej odnotowanie (§ 2 ust.1 i 2 w/w rozporządzenia w sprawie wykonywania uprawnień policjantów). Odmowa wylegitymowania się policjanta w sposób wyżej opisany powinna skutkować Twoją odmową okazania dokumentu tożsamości.
Warto wiedzieć, iż dokonując legitymowania funkcjonariusz określa datę, czas, miejsce i przyczynę legitymowania (w związku z tym wymogiem należy naciskać, aby przyczyna została podana, jakkolwiek absurdalna by nie była). Poza tym policjant spisuje imię, nazwisko, adres zamieszkania lub pobytu, PESEL (w przypadku braku PESEL – datę i miejsce urodzenia, imiona rodziców i nazwisko rodowe), rodzaj i cechy dokumentu tożsamości. Coraz częściej zdarza się, że policjanci wykonują fotografie dowodów tożsamości. Należy żądać podstawy prawnej do tego typu czynności (policjant powinien wskazać na § 20 w/w rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie sposobów postępowania). Jeśli podstawa prawna nie zostanie wskazana należy uznać czynność fotografowania za niedopuszczalną, powołując się na ochronę wizerunku osoby legitymowanej i § 7 w/w rozporządzenia w sprawie wykonywania uprawnień policjantów, określającego dane, które wpisuje do notatnika policjant. Należy także zagrozić złożeniem skargi na funkcjonariusza.
Każde niedopełnienie obowiązków lub naruszenie uprawnień przez funkcjonariuszy powinno skutkować skierowaniem przez Ciebie skargi na działanie policji, skierowanej do właściwego Komendanta Policji.
Zatrzymanie
Prawo zatrzymywania przysługuje nie tylko policji, ale także innym służbom, np. Żandarmerii Wojskowej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Straży Granicznej.
Przesłanki zatrzymania (art. 244 § 1 Kodeksu postępowania karnego):
- uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa i obawa ukrycia się lub zatarcia śladów przestępstwa
- brak możliwości ustalenia tożsamości osoby
- istnienie wobec osoby przesłanki do przeprowadzenia przeciwko niej postępowania w trybie przyspieszonym (sprawy o przestępstwa podlegające rozpoznaniu w trybie uproszczonym, tj. głównie przestępstwa zagrożone niską karą, jeżeli sprawca został ujęty na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa).
Policjant (lub członek innej służby uprawnionej do zatrzymywania) również przy zatrzymaniu jest obowiązany m.in. podać swój stopień oraz imię i nazwisko w sposób umożliwiający zanotowanie tych danych oraz oznajmić zainteresowanemu, iż jest on zatrzymany (§ 2 ust. 1 i 2 w/w rozporządzenia w sprawie wykonywania uprawnień policjantów). Funkcjonariusz powinien również uprzedzić o obowiązku podporządkowania się wydawanym poleceniom oraz możliwości użycia środków przymusu bezpośredniego w przypadku niepodporządkowania.
Funkcjonariusz ma obowiązek poinformować zatrzymanego o przyczynach zatrzymania (w tym wskazać podstawę prawną zatrzymania, czyli art. 244 § 1 Kodeksu postępowania karnego) i przysługujących mu uprawnieniach, w tym do:
- wniesienia w terminie 7 dni zażalenia na zatrzymanie do sądu właściwego ze względu na miejsce zatrzymania (w przypadku MN będzie to Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia, Wydział Karny)
- wypowiedzenia się co do przyczyn zatrzymania
- zawiadomienia o zatrzymaniu wskazanej osoby najbliższej oraz pracodawcy, uczelni, szkoły, itp.
- skorzystania z pomocy adwokata, w tym do bezpośredniej z nim rozmowy
- nawiązania kontaktu z właściwym urzędem konsularnym lub przedstawicielstwem dyplomatycznym, jeżeli zatrzymany jest cudzoziemcem.
Funkcjonariusz wysłuchuje zatrzymanego i sporządza protokół, którego kopię powinien za potwierdzeniem odbioru przekazać zatrzymanemu. Bezwzględnie nie należy przyznawać się do popełnienia jakiegokolwiek czynu, nawet w obliczu nalegań bądź gróźb ze strony funkcjonariuszy. Powtarzaj, że nic nie zrobiłeś, a zatrzymanie jest nielegalne. Żądaj przedstawienia na piśmie Twoich praw i obowiązków. Zachowaj kartkę z pouczeniem. Jeżeli doznałeś uszczerbku na zdrowiu, zażądaj pomocy medycznej. Jeśli masz jakiekolwiek wątpliwość co do treści przedstawianych Ci do podpisu dokumentów, odmów ich podpisywania, podpisanie oznaczać będzie potwierdzenie wszystkiego, co znajduje się w dokumencie.
Uwaga: jeszcze przed przesłuchaniem należy domagać się kontaktu z adwokatem, powołując się na art. 245 § 1 Kodeksu postępowania karnego. Każdy powinien mieć przy sobie zapisane imię i nazwisko oraz numer telefonu adwokata.
Nie należy niczego podpisywać bez przestudiowania treści. Jeżeli coś się nie zgadza, należy uczynić stosowne zastrzeżenia w protokole. Pamiętaj, że każde wypowiedziane w trakcie zatrzymania lub podczas przesłuchania słowo może być użyte przeciwko Tobie.
W przypadku, gdy zatrzymanie było dokonane z naruszeniem w/w wymogów (tj. jest nielegalne), oczywiście bezzasadne lub nieprawidłowe, złóż zażalenie na zatrzymanie. Możesz także złożyć zażalenie wprost do protokołu przesłuchania. Protokół zatrzymania podpisz tylko w przypadku, gdy jesteś w 100 procentach pewien co podpisujesz i jeżeli przekazano Ci pisemnie informację o Twoich prawach i obowiązkach.
Zażalenie wnosisz na nielegalność, bezzasadność lub nieprawidłowość zatrzymania. Nielegalność zachodzi wtedy, gdy nie było w ogóle podstaw do zatrzymania (patrz wyżej: przesłanki zatrzymania), jak i wtedy, gdy policja (lub inny organ) nie spełniła wymogów, o których mowa wyżej, np. nie pouczyła Cię o przysługujących prawach i obowiązkach lub gdy funkcjonariusz nie podał swoich danych, szczególnie wówczas, gdy tego żądałeś. Bezzasadność polega na tym, że nie było faktycznych podstaw do zatrzymania (brak rzeczywistego, obiektywnego podejrzenia popełnienia przestępstwa, brak celu w zatrzymaniu, np. wystarczające byłoby wylegitymowanie). Nieprawidłowość dotyczy sposobu działań funkcjonariuszy, np. naruszenie Twojej godności, użycie wobec Ciebie przemocy, agresji, bicie, wyzywanie, plucie, zablokowanie dostępu do pomocy medycznej, itp. W zażaleniu należy wskazać wszystkie zarzuty jakie mamy w stosunku do zatrzymania (w zakresie jego legalności, zasadności i prawidłowości)
Sąd powinien niezwłocznie rozpatrzyć zażalenie. Podstawą prawną wniesienia zażalenia jest art. 246 § 1 Kodeksu postępowania karnego. Zażalenie można także złożyć bezpośrednio do protokołu przesłuchania.
Jeżeli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania zatrzymany nie zostanie przekazany do dyspozycji sądu z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania, powinien zostać zwolniony na polecenie sądu lub prokuratora. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania go do dyspozycji sądu nie doręczono mu postanowienia o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania (podstawa: art. 248 § 1 Kodeksu postępowania karnego oraz art. 41 Konstytucji RP).
Zatrzymanemu, którego zatrzymanie było niewątpliwie niesłuszne, przysługuje prawo do żądania stosownego odszkodowania i zadośćuczynienia, gwarantowane przez Konstytucję RP oraz Europejską Kartę Praw Człowieka.
Tymczasowe aresztowanie
Przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania (art. 258 § 1 Kodeksu postępowania karnego):
- zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu
- zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne
- jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat.
Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy. Należy odstąpić od jego stosowania również w przypadku, gdy:
- spowodowałoby dla życia lub zdrowia podejrzanego poważne niebezpieczeństwo
- pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla podejrzanego lub jego najbliższej rodziny.
Środka tego nie stosuje się również, gdy okoliczności sprawy wskazują, że wobec podejrzanego/oskarżonego zostanie wymierzona kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub łagodniejsza albo gdy tymczasowe aresztowanie przekroczy przewidywany wymiar kary bez zawieszenia (art. 259 Kodeksu postępowania karnego).
O tymczasowym aresztowaniu decyduje sąd, wydając postanowienie na wniosek prokuratora. Wniosek prokuratora o areszt musi poprzedzić przedstawienie zarzutów podejrzanemu. W posiedzeniu ma prawo i powinien uczestniczyć podejrzany, którego sąd przesłuchuje. W postępowaniu ma prawo uczestniczyć obrońca, jednakże jest on z urzędu informowany o terminie posiedzenia przez sąd, dlatego podejrzany powinien żądać jego obecności.
W praktyce bardzo rzadko się zdarza, aby sąd nie uwzględnił prokuratorskiego wniosku o zastosowanie aresztowania. Na postanowienie sądu rejonowego przysługuje zażalenie (w terminie 7 dni), które można skierować do sądu okręgowego za pośrednictwem sądu, który wydał postanowienie o stosowaniu aresztu.
W miarę możliwości należy jak najszybciej skontaktować się z adwokatem, który może okazać się bardzo pomocny w postępowaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania, w szczególności podczas posiedzenia sądu rozpatrującego wniosek prokuratora oraz w przygotowaniu zażalenia na postanowienie o zatrzymaniu.
Co istotne, tymczasowe aresztowanie może być zastosowane na okres 3 miesięcy. Do jego przedłużenia niezbędny jest nowy wniosek prokuratora i postanowienie sądu, które również podlega zaskarżeniu.
Przykładowe wzory zażalenia na zatrzymanie i skargi na policjanta:
