Definicja „rolnika indywidualnego” została wprowadzona do polskiego porządku prawnego wraz z ustawą z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz.U.2003 Nr 64 poz. 592 z późn. zmianami, dalej u.k.u.r.). Wraz z kolejnymi nowelizacjami pojęcie to uległo doprecyzowaniu. W niniejszym opracowaniu analizie zostaną poddane poszczególne elementy składowe ustawowej definicji. Art. 6 u.k.u.r. definiuje „rolnika indywidualnego”, jako „osobę fizyczną będącą właścicielem, użytkownikiem wieczystym, samoistnym posiadaczem lub dzierżawcą nieruchomości rolnych, których łączna powierzchnia użytków rolnych nie przekracza 300 ha, posiadającą kwalifikacje rolnicze oraz co najmniej od 5 lat zamieszkałą w gminie, na obszarze której jest położona jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego i prowadzącą przez ten okres osobiście to gospodarstwo”.

KRYTERIUM OBSZAROWE 

Rolnikiem indywidualnym nie może być więc spółka (wyjątkiem są wspólnicy spółki cywilnej), spółdzielnia, inne osoby prawne, wszelkiego typu jednostki nieposiadające osobowości prawnej. Przepisy ustawy wskazują też konkretne tytuły prawne do nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rodzinnego, które uzasadniają status „rolnika indywidualnego”. Stanowią one zamknięty katalog. Ustawodawca pominął zupełnie inne formy dysponowania ziemią, jak użyczenie i oddanie w użytkowanie. Kolejnym wymogiem jest spełnienie normy obszarowej, która stanowi, że w posiadaniu rolnika indywidualnego nie może znajdować się więcej niż 300 ha użytków rolnych. Zgodnie z § 68 rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków (Dz.U.2015.0.542 t.j) użytkami rolnymi są: grunty orne, sady, łąki trwałe, pastwiska trwałe, grunty rolne zabudowane, grunty pod stawami, grunty pod rowami, grunty zadrzewione i zakrzewione na użytkach rolnych i nieużytki. Fakt , że przy określaniu powierzchni gospodarstwa na cele definicji rolnika indywidualnego ustawodawca nie uwzględnia użytków rolnych posiadanych na podstawie użyczenia lub użytkowania, stanowi pole do nadużyć . Ustawodawca w art. 2 pkt 2 u.k.u.r. wprowadza też normę minimalną – 1ha. Rolnik  powinien więc posiadać od 1 ha do 300 ha gruntów, by można go było określać mianem „indywidualnego”. Takie rozwiązane jest uznawane powszechnie za arbitralne. W innych państwach UE przepisy prawa posługują się raczej kryterium dochodowości danego gospodarstwa, bo czym innym jest posiadanie 300 ha gruntów klasy I, a czym innym 300 ha gruntów klasy VI. Przy zawieraniu umowy sprzedaży czy wykonywaniu pierwokupu dowodem spełnienia wymogu obszarowego jest jedynie oświadczenie rolnika zamieszczone w akcie notarialnym.

KRYTERIUM KWALIFIKACJI ROLNICZYCH

Przesłanka posiadania kwalifikacji rolniczych została rozwinięta ustawą dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz. 1382). Zmiana miała na celu wykluczenie automatycznego uznawania osób posiadających wykształcenie średnie i wyższe nierolnicze za posiadające wystarczające kwalifikacje teoretyczne. Obecnie za odpowiednie kwalifikacje rolnicze uznaje się:

• wykształcenie rolnicze zasadnicze zawodowe, średnie lub wyższe lub

• tytuł kwalifikacyjny lub tytuł zawodowy, lub tytuł zawodowy mistrza w zawodzie przydatnym do prowadzenia działalności rolniczej i co najmniej 3-letni staż pracy w rolnictwie, lub

• wykształcenie wyższe inne niż rolnicze i co najmniej 3-letni staż pracy w rolnictwie albo wykształcenie wyższe inne niż rolnicze i ukończone studia podyplomowe w zakresie związanym z rolnictwem, albo wykształcenie średnie inne niż rolnicze i  co najmniej 3-letni staż pracy w rolnictwie, lub

• wykształcenie podstawowe, gimnazjalne lub zasadnicze zawodowe inne niż rolnicze i co najmniej 5-letni staż pracy w rolnictwie.

Kwestię tego, jakie kierunki studiów, zawody, tytuły kwalifikacyjne oraz zagadnienia objęte programem studiów podyplomowych uzasadniają posiadanie kwalifikacji rolniczych precyzuje rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 stycznia 2012 r. w sprawie kwalifikacji rolniczych posiadanych przez osoby wykonujące działalność rolniczą (Dz. U. 2012 poz. 109 z późn. zmianami). Ustawa precyzuje też jakie rodzaje działalności uznawane są za „pracę w rolnictwie”. Staż pracy w rolnictwie posiada osoba, która:

• podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników lub

• prowadziła działalność rolniczą w gospodarstwie rolnym o obszarze nie mniejszym niż 1 ha stanowiącym jej własność, przedmiot użytkowania wieczystego, przedmiot samoistnego posiadania lub dzierżawy, lub

• była zatrudniona w gospodarstwie rolnym na podstawie umowy o pracę lub spółdzielczej umowy o pracę, wykonując pracę związaną z prowadzeniem działalności rolniczej, lub

• wykonywała pracę związaną z prowadzeniem działalności rolniczej w charakterze członka spółdzielni produkcji rolnej, lub

• odbyła staż, o którym mowa w art. 53 ust. 1 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415, z późn. zm.), obejmujący wykonywanie czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej.

Ustawa nie posługuje się w tym przypadku pojęciem „stałej pracy”, więc doktryna przyjmuje, że dopuszcza ona przerwy w pracy, pod warunkiem, że przepracowany okres równy jest odpowiednio 3 lub 5 lat.  W dodatku co najmniej ostatni okres pracy powinien przypadać na dzień złożenia oświadczenia o skorzystaniu z prawa pierwokupu, lub zawarcia umowy sprzedaży nieruchomości rolnych .  Okresów przerw nie wlicza się do stażu pracy. Praca może też dotyczyć różnych gospodarstw. 

WYMÓG ZAMIESZKIWANIA W GMINIE PRZEZ OKRES 5 LAT

Od osób posiadających status „rolnika indywidualnego” wymaga się również, aby co najmniej 5 lat zamieszkiwały w gminie, na obszarze której położona jest jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa, które prowadzi. W praktyce do określenia granic gminy, w której położona jest jedna z nieruchomości wykorzystuje się następujące instrumenty :

• Państwowy Rejestr Granic (rozporządzenie Rady Ministrów z 10 stycznia 2012 r. w sprawie państwowego rejestru granic i powierzchni jednostek podziałów terytorialnych kraju (Dz. U. poz. 199);

• Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych (rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z 14 lutego 2012 r. w sprawie państwowego rejestru nazw geograficznych (Dz. U. poz. 309.

Dowodem potwierdzającym zamieszkanie w gminie przez odpowiedni okres czasu jest dokument określający zameldowanie na pobyt stały w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych. Należy jednak wskazać, że czym innym jest zameldowanie w rozumieniu k.p.a., a czym innym miejsce zamieszkania według przepisów k.c., gdzie jest mowa o „miejscowości, w której osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu.” W ten sposób ustawodawca wprowadził de facto wymóg zameldowania w danej gminie od co najmniej 5 lat. W doktrynie powszechnie uważa się, że postanowienie to ma uderzyć szczególnie w cudzoziemców, którzy chcieliby nabyć polską ziemię rolną po 1 maja 2016 r. 

KRYTERIUM OSOBISTEGO PROWADZENIA GOSPODARSTWA

Przesłanka „osobistego prowadzenia gospodarstwa” została najszerzej omówiona w doktrynie i orzecznictwie. Jest to jedyny element ustawowej definicji, który ulegnie zmianie na mocy projektowanej obecnie ustawy o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw .  W związku z tym za osobę osobiście prowadzącą gospodarstwo będzie uznana osoba, która:

• pracuje w tym gospodarstwie,

• podejmuje wszelkie decyzje dotyczące prowadzenia działalności rolniczej w tym gospodarstwie;

• podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników jako rolnik w pełnym zakresie z mocy ustawy, chyba, że powierzchnia prowadzonego przez nią gospodarstwa rolnego nie przekracza 20 ha użytków rolnych.

W uzasadnieniu projektu ustawy wprowadzenie trzeciego z wymagań tłumaczy się, jak zamierzone zapobieganie możliwości zakupu ziemi przez osoby, których zasadnicza aktywność życiowa i zawodowa ma miejsce poza rolnictwem.

Sąd Najwyższy w jednym z wyroków stwierdził, że „prowadzenie działalności rolniczej […] oznacza prowadzenie na własny rachunek przez posiadacza gospodarstwa rolnego działalności zawodowej, związanej z tym gospodarstwem, stałej i osobistej oraz mającej charakter wykonywania pracy lub innych zwykłych czynności wiążących się z jego prowadzeniem” . Prowadzenie gospodarstwa wiąże się z podejmowaniem „wszelkich” decyzji dotyczących prowadzenia działalności rolniczej w gospodarstwie ww rozumieniu, co dokładniej oznacza „podejmowanie wszelkich decyzji dotyczących funkcjonowania gospodarstwa, w tym zawieranie umów z dostawcami, odbiorcami, bankami, ubezpieczycielami.”, itp. Wątpliwości w doktrynie od początku budziło określenie „wszelkie decyzje”, które w dosłownym rozumieniu prowadzi od wykluczenia jakiegokolwiek rozdziału zadań i pracy w danym gospodarstwie. Dlatego też, wyróżniono decyzje o charakterze podstawowym i wykonawczym.  Rolnik indywidualny musi więc podejmować przynajmniej te decyzje, które mają zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania gospodarstwa.

Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że „ prowadzi gospodarstwo rolne ten, kto władając nim w sensie prawnym – jak właściciel, użytkownik, posiadacz samoistny lub zależny – wykonuje czynności natury funkcjonalnej, niezbędne dla racjonalnej gospodarki w konkretnym gospodarstwie rolnym”. 

Wspomniane czynności mogą być różnej natury, ale muszą to być czynności bez których funkcja gospodarstwa nie mogłaby być zrealizowana.  W kontekście definicji rolnika indywidualnego nieodzownym elementem jest praca rolnika w gospodarstwie. Przy tym osobiste prowadzenie gospodarstwa dla celów tej definicji musi dotyczyć tego konkretnie gospodarstwa, którego rolnik jest właścicielem, użytkownikiem wieczystym, dzierżawcą czy samoistnym posiadaczem. Nie może on prowadzić jakiegokolwiek gospodarstwa. Obecnie sądy przyjmują, że praca w gospodarstwie musi mieć wymiar fizyczny – „warunek dotyczący osobistego prowadzenia gospodarstwa rodzinnego (art. 5 ustawy) oznacza obowiązek pracy osoby fizycznej w całym tym gospodarstwie, bądź w znaczącej jego części, w porównaniu do jego całości.”  Nie należy jednak rozumieć tego jako jakiejkolwiek pracy, ale jedynie „pracę o istotnym znaczeniu dla prowadzonej działalności rolniczej w gospodarstwie rolnym, w którym osoba fizyczna ma możliwość codziennego wykonywania prac związanych z prowadzoną działalnością rolniczą” . Osobista praca stanowi na tyle istotny warunek posiadania statusu rolnika indywidualnego, że za każdym razem gdy dana osoba z powodu niezdolności do pracy, zaawansowanego wieku czy choroby nie jest w stanie wykonywać prac w gospodarstwie, nie może być ona uznana za rolnika indywidualnego . W pojęciu „pracy w gospodarstwie” mieszczą się oczywiście także ww. „inne czynności związane z jego prowadzeniem,”, byleby nie zabrakło elementu pracy fizycznej.

Ustawodawca nie przewidział jednak, aby prowadzenie gospodarstwa wykluczało aktywność w innych sferach działalności gospodarczej. Dochody osiągane z jego prowadzenia nie muszą też stanowić jedynego źródła utrzymania. Dodatkowa działalność nie może jednak doprowadzić do zaprzestania działalności rolniczej, bo wtedy dana osoba utraci status rolnika indywidualnego. Gospodarstwo rolne powinno stanowić centrum życiowe rolnika, wokół którego koncentruje się aktywność zawodowa dane osoby.

Dowodem spełnienia wszystkich przesłanek statusu „rolnika indywidualnego” jest zwykłe oświadczenie składane przez rolnika w czasie zawierania umowy sprzedaży czy wykonywania prawa pierwokupu. Jedynie fakt, że nie posiada on więcej niż 300 ha gruntów powinien być stwierdzony oświadczeniem poświadczonym przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta).

W razie pytań i wątpliwości związanych z powyższą materią zapraszamy do kontaktu z naszym ekspertem, mec. Piotrem Włodawcem: wlodawiec@prokurent.com.pl

Autorzy:

Piotr Włodawiec – Radca prawny / Starszy Partner

Dominika Duda – aplikant radcowski

Źródła:

1. Blajer P., Definicja i status rolnika indywidualnego w świetle nowelizacji ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego [w]„Studia Iuridica Agraria”, rok 2012, nr 10, str. 473-488.
2. Majewski A.,Problematyka kwalifikacji do prowadzenia działalności rolniczej w gospodarstwach rolnych [w:] „Studia Agraria Iuridica”, rok 2005, nr 4, str. 125-142.
3. Klat- Górska E., Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego. Komentarz, Lexis Nexis 2013, Lex/ el.
4. A. Lichorowicz, Instrumenty oddziaływania na strukturę gruntową Polski w ustawie z 11 kwietnia 20013 r. o kształtowaniu ustroju rolnego [w:] „Kwartalnik Prawa Prywatnego”2004, z.2, s.402.
5. Druk nr 293.
6. Wyrok SN z dnia 29 września 2005 r., sygnatura I UK 16/05.
7. Majewski A., Problematyka kwalifikacji do prowadzenia działalności rolniczej w gospodarstwach rolnych [w:] „Studia Agraria Iuridica”, rok 2005, nr 5, str. 185 i nast.
8. Uchwała 7 sędziów SN z dnia 30 maja 1988 r., sygnatura III UZP 8/88.
9. Wyrok SN z dnia 13 listopada 2014 r., sygnatura V CSK 52/14.
10. Wyrok SN z dnia 10 maja 2000 r., sygnatura II UKN 466/00.
11. Wyroki SN: z 22 kwietnia 1987 r., II URN 50/87; z 3 lipca 1987 r., II URN 132/87 ,; uchwała SN z 6 maja 2004 r., II UZP 5/04